TÜRK DÖNEMİ TARİH ESERLERİ

BOLU'NUN TÜRK MİMARİSİ AÇISINDAN ÖNEMİ

Bolu ve çevresinde ilk fetih yılları ve Selçuklu dönemine ait hiçbir eser bulunmamaktadır. XIV.Yüzyıl başlarından itibaren Osmanlı Beyliği Bolu ve çevresinin Osmanlı Beyliğinin ilk yerleşme alanlarından olması nedeni ile, İlk Devir Osmanlı mimarisini göstermesi bakımından önem taşımaktadır.

Osmanlı'nın ayakta kalmış ilk mimari eserlerinden biri Mudurnu ilçesi, Güveytepe Köyünde yer alana Samsa Çavuş Camisidir. Bu eser Osman Gazi Osmanlı Beyliğine ait orjinal plan ve görünümünü koruyan diğer bir eserde Orhan Gazi döneminden kalan Göynük Süleyman Paşa Hamamıdır. Bolu'da Orhan Gazi döneminin farklı bir özelliği de "Çandı" denilen büyük ağaç kütüklerinin uçları kertilerek çivisiz olarak birbirine geçirilmek suretiyle inşa edilen binalardır.

Kökleri Doğu Türkistan'a kadar uzanan bu tarz mimari özellikle Akçakoca'nın fethettiği Sakarya ile Karadeniz Ereğli'si arasındaki bölgede cami uygulaması olarak görülmektedir. Bolu'da bu tarz mimari ile yapılmış 19.Yüzyıla ait çok sayıda köy ve yayla evi de bulunmaktadır. Osmanlı mimarisinin Bolu'da en parlak dönemi Yıldırım Bayazid devridir.(Şehzadelik Devri) Bu dönemde imar faaliyetleri artmış ve klasik Osmanlı mimarisine mihenk taşı olabilecek çok önemli adımlar atılmıştır.

Bu döneme ait bazı eserler: Bolu Yıldırım (Büyük) Bayazid Camisi ve Hamamı (Orta Hamam), Mudurnu Yıldırım Bayezid Camisi ve Hamamı, Eskiçağa Yıldırım Camisi ve Hamamı, Gerede Yıldırım Camisi ve Hamamı. Bolu ve çevresinde Yıldırım Bayezid Devrinden sonra, klasik ve son devire ait çok sayıda eser bulunmasına rağmen, bunlar mimari açıdan aynı dönemlerde yapılmış İstanbul, Edirne, Bursa gibi şehirlerde yapılanlar kadar önem arz etmezler.

Bu dönemlere ait zikre değer bazı eserler ise; Göynük Ömer Sekkin Türbesi (1449), Göynük Akşemseddin Türbesi (1446), Kadı Camisi (16.YY.), Ilıca Camisi (1510), Karaköy Cuma Camisi (1750) ve Yukarı Taşhan (1804) dır. Ayrıca, Bolu Merkez, Mudurnu, Göynük ilçeleri 19.YY. ile 20.YY. ilk yarısına tarihlenen çok sayıda geleneksel Sivil Mimari örneğine sahiptir. Kentsel Sit Alanı olarak koruma altına alınan bu evler, geçmişi günümüzde yaşatan, Türk halkının hayat tarzını, geleneklerini yansıtan önemli vesikalardır.

BOLU TÜRK DÖNEMİ MİMARİ ESERLERİ

CAMİLER

Bolu Yıldırım Bayezid Camisi (Büyük Cami) : Bolu Yıldırım Camisi, Yıldırım Bayezid tarafından yaptırılan medrese ve kütüphaneden oluşan mimari bir külliyenin merkezidir. Yıldırım Bayezid Bolu'da yaptırmış olduğu hamam (Orta Hamam) ve 30 dükkanı bu külliyenin ihtiyaçlarını karşılanması için vakfetmiştir. Yıldırım Bayezid'ın yaptırmış olduğu cami 1891 yılında yanınca, tamamen yıktırılmış ve 1899-1900 yılında bugünkü tek kubbeli cami yapılmıştır. İlk şeklinin ahşap olduğu tahmin edilen bu cami 1944 depremindebüyük hasar görmüştür. Kubbe payandaları ve köşe kuleleri kaldırılmış, taş olan kubbe kasnakları sıvanmıştır. Orijinal görünümünü epeyce kaybeden caminin medrese ve kütüphanesinden herhangi bir iz bulunmamaktadır. 12 Kasım 1999 depreminde hasar gören cami restore edilmiş ve 2002 yılının Ramazan ayında hizmete açılmıştır.

Mudurnu Yıldırım Bayezid Camisi (Büyük Cami) : Yıldırım Bayezid tarafından Şehzadeliği zamanında 784 Hicri(1382) yılında Hamam ve Medrese ile birlikte yaptırılmıştır. Şehrin merkezinde yer alan bu caminin kitabesi olmamakla beraber biraz ilerisinde bulunan Hamamın kapısı üzerindeki kitabe ve vakfiye özetine göre tarihlendirilmektedir. 1776,1839,1900,1956 ve 2000 yıllarında onarım görmüştür. Doğusunda bulunması gereken medrese mevcut değildir. Cami kareye yakın dikdörtgen planlı bir ana mekan ve üç bölümü son cemaat yerinden oluşmaktadır. 20.70 metre olan ana mekanı tromplarla geçilen 19.43 metre çapındaki yüksek kasnaklı bir kubbe kaplamaktadır. Bu da klasik Osmanlı döneminde olgunlaşan mekan birliği düşüncesinin ilk adımlarındandır.

Samsa Çavuş Camisi : Mudurnu ilçesi, Güveytepe Köyü yakınlarında bulunmaktadır. Hakkında yazılı bir belge bulunmayan cami, halkın ilgisi ile günümüze kadar Samsa Çavuş ismi ile yaşatılmıştır. Osmanlı Devletinde ilk çavuş ünvanını taşıyan, ömrünü Sakarya boyunu tutmakla geçirmiş, Osman Gazi'nin silah arkadaşlarından Samsa Çavuş'un Sakarya nehrinin kuzeyinde Çavuş Deresi üzerinde bir cami ve hamam yaptırdığı bilinmektedir. Kareye yakın dikdörtgen planlı bir cuma mescididir. 8 - 8.5 metre ölçülerindeki duvarlar 78cm kalınlıkta olup, moloz taşıyla, üç sıra meşe hatılı olarak yapılmıştır.

Eskiçağa Yıldırım Bayezid Camisi : Yeniçağa ilçesi, Eskiçağa Köyünde yer almaktadır. 791 Hicri(1388) de Yıldırım Bayezid adına yaptırılan cami, zaman içerisinde gördüğü onarımlarla orijinalliğini büyük ölçüde yitirmekle birlikte ilk planını korumaktadır. Dikdörtgen planda, kırma çatılı basit bir yapıdır.

Ilıca Camisi : Bolu Merkezinin 5 Km güneyinde Karacasu Beldesinde yer alan cami, İsfendiyaroğlu Kızıl Ahmet Paşa Beyin oğlu Musa Paşa tarafından 916 Hicri(1510-1511) yılında yaptırılmıştır.

Göynük Süleyman Paşa Camisi : Göynük ilçe merkezinin doğusunda Akşemseddin Türbesinin yanında yer alan cami, vakıf kayıtlarına göre ilk olarak 1331-1335 yılında yapılmış, fakat muhtemelen ahşap olan bu cami yıkılmış olduğundan yerine Sultan II. Abdulhamid'in emri ile bugünkü cami yapılmıştır. 17.70 x 16.10 metre boyutlarındaki yapı Geç Devir Osmanlı mimarisinin karakteristik özelliklerini aksettirmektedir.

Kadı Camisi : Bolu Merkezinde bulunan cami mimari karakterine göre XVI.YY.a tarihlendirilmektedir. Bolu Livası Salnamesine göre eser Demirtaş Paşazade Mehmet Bey tarafından yaptırılmıştır. Dikdörtgen planlı caminin mihrap bölümü beş kenarlı olarak dışa taşkındır. Tamamıyla kesme taştan inşaa edilen cami, düz ahşap tavanlı, kırma çatısı Marsilya kiremit örtülüdür.

İmaret Camisi : Bolu Merkez, Büyük Cami Mahallesinde, Saraçhane camisinin güneydoğusunda yer almaktadır. Vakıf kayıtlarına göre Kızıl Ahmet Bey soyundan Şemsi Paşa tarafından XVI.YY.da yaptırıldığı anlaşılan cami, zaman içerisinde gördüğü onarımlarla orijinalliğini büyük ölçüde yitirmiştir. Dört sıra tuğla bir sıra taş dizisinden oluşan cami beden duvarları kirpi saçakla sonlanmakta ve altta dikdörtgen çerçeveli üstte sivri kemerli, iki katlı bir pencere düzenlemesiyle dışa açılmaktadır.

Yukarı Tekke Camisi : Gerede , Kabirler Mahallesi, Vezir Sokakta yer alan cami, kitabesine göre 1267 Hicri tarihinde Abdullah Efendi tarafından yaptırılmıştır. Kerpiçten, dikdörtgen planlı caminin doğu köşesinde kesme taştan bir türbe yer almaktadır.

Saraçhane Camisi : Bolu Merkez, Büyük Cami Mahallesi, Belediye Meydanında yer almaktadır. Kitabesine göre 1163 Hicri (1750) tarihinde Silahtar Mustafa Ağa tarafından ihya edildiği anlaşılan cami, Evliya Çelebi Seyahatnamesi ve Mimar Sinan'ın eserlerinin listesini veren Tezkeretül Ebniyede Mimar Sinan'ın eseri olarak görülmektedir. Bu durumda cami ilk olarak XVI.YY.da Mimar Sinan tarafından yapılmış, bu caminin harap olmasıyla da Silahtar Mutafa Ağa tarafından yeniden ihya edilmiştir. Dikdörtgen planlı cami duvarlarında aralarında tuğla hatılları bulunan moloz taş malzeme kullanılmıştır.

Karaköy Cuma Camisi : Bolu'nun 7 Km batısında Karaköy'de yer alan cami giriş kapısı üzerinde yer alan çini kitabesine göre 970 Hicri (1562-1563) tarihinde Musa Paşa oğlu Mehmet Bey'in annesi tarafından Cuma Camisi olarak yaptırılmıştır. Diktörtgen planlı, moloz taş örgülü camiyi üstten kiremitli bir çatı örtmektedir. Pembe mermerden yapılmış cümle kapısı ve bu kapı üzerinde yer alan çini kitabesiyle dikkat çeken caminin eski yayınlarda iki çini kitabesi olduğu bilinmekte ise de bir tanesi bugün mevcut değildir.

HANLAR

Aşağı Taşhan : Şehrin merkezinde Yıldırım Bayezid Camisinin batısında, Yukarı Taşhan'ın güneyinde yer almaktadır. 1750 yılında eşraftan Emin Ağa tarafından yapılmıştır. Kesme taştan güney köşeleri pahlı, geniş bir saçak silmesiyle sonlanan beden duvarlarının güney kenarında üç'er mazgal penceresi yer alır. Güney kenar ortasında bulunan yuvarlak kemerli büyük kapının üzeri iki büyük konsol ile çıkıntı teşkil eden bir cumba şeklindedir.

Yukarı Taşhan : Aşağı Taşhan'ın kuzeyinde yer alan Yukarı Taşhan giriş kapısı üzerindeki kitabeye göre 1219 Hicri (1804) tarihinde Serbevvab Hacı Abdullah Ağa tarafından yaptırılmıştır. İki katlı açık avlulu ve 30 odalı bir handır. Avlu etrafını saran kare kolon payeler ve yuvarlak kemerlerin teşkil ettiği revaklar çapraz tonoz örtülüdür. Revakların arkasında odalar sıralanmaktadır. Doğu yönünde beden duvarlarında çıkıntı teşkil eden cümle kapısı yuvarlak kemerli büyük bir eyvan şeklinde avluya açılmaktadır. Cümle kapısının iki yanında kemerli iki dükkan bulunmaktadır.

HAMAMLAR

Süleyman Paşa Hamamı : Göynük ilçe Merkezinin doğusunda Akşemseddin Türbesinin yakınında bulunmaktadır. Vakıf kayıtlarına göre 1331-1335 tarihinde Gazi Süleyman Paşa tarafından Cami ile birlikte yaptırılmıştır. Cami 1875 yılında büyük sel baskınında yıkılınca Sultan II. Abdulhamid devrinde tamamen yenilenmiştir. Hamam orijinal ebat ve planlarını koruyan en eski Osmanlı Hamamlarından birisidir. 1950'den sonra yapılan esaslı bir onarımla cephe taşlarının çoğu, kat silmeleri değiştirilmiştir. Erkekler ve Kadınlar bölümü olmak üzere çifte hamam olarak teşkil olunmuştur. Her iki bölümde soğukluk, ılıklık ve sıcaklık kısımlarından oluşmaktadır.

Bolu Yıldırım Beyazid Hamamı (Orta Hamam) : Soğukluk kapısı üzerinde yer alan 2 satırlık Arapça kitabesine göre 791 Hicri (1389) yılında Çelebi Bayezid tarafından babası hayatta iken yaptırılmıştır. Mimarı Mudurnu Yıldırım Hamamını da yapan Ömer Bin İbrahim olup, imzası giriş kapısının kilit taşındadır. Çifte Hamam tarzında, dıştan moloz taşla inşaa edilen küçük ölçülerdeki bu hamam, içten Mudurnu'daki kadar olmasa da oldukça zengin süslemelere sahiptir. Yakın tarihlerde onarım gören binanın çatı ve kubbe kiremitleri tamamen yenilenmiştir.

Mudurnu Yıldırım Bayezid Hamamı : Mudurnu ilçesi, Büyük Cami Mahallesinde, Yıldırım Camisinin karşısında bulunmaktadır. Erkekler kısmı giriş kapısı üzerindeki kitabe ve vakfiye özetine göre 784 Hicri (1382) yılında Yıldırım Bayezid tarafından Mimar Ömer Bin İbrahim'e yaptırılmıştır.

Yanından geçen yol kotu altında kalan hamamın erkekler kısmı soğukluğu hariç basık bir dış görünümü vardır. Yakın tarihlerde yapılan onarımla taç kapı dışındaki duvar taşları büyük ölçüde değişmiş, oluklu kiremit örtülü çatısı beton kaplanmıştır. Ancak, gerek büyüklüğü, gerekse taç kapı ve kubbe geçişleri ile Erken Dönem Osmanlı Hamamlarının en orijinal ve en güzel örneklerinden birisi olma özelliğini korumaktadır. Çifte hamam tarzında yapılmış bu hamam dıştan son derece basit görünümüne karşın, mukarnaslarıyla Osmanlı Mimari Tezyinatı tarihinde bir dönüm noktası teşkil edecek şekilde mühimdir. Osmanlı Mimarisinde XV.YY.dan itibaren badem, çift badem, sarkmalar, püsküller gibi tam ve mükemmel unsurlar görülmeye başlarken, XIV.YY. a ait bu yapıda mukarnas artık doruğa ulaşmış, plastikleşmiş, Selçuklu eserlerinden çok ileri bir merhaleye varmıştır.

Eskiçağa Yıldırım Bayezid Hamamı : Yeniçağa ilçesi, Eskiçağa Köyünde yer alan hamam cami ile aynı devirde 791 Hicri (1388) yılında Yıldırım Bayezid adına yaptırılmıştır. Küçük fakat mimari bakımdan önemli bir yapıdır. İki bölümlü sıcaklıktan oluşan hamamın soğukluk bölümü yıkılarak yeniden yapılmıştır. Tepeye doğru daralan yıldızlarla dekore edilmiş kubbe, Türk üçgeni ve istiridye şeklinde tromplu kubbe geçişleriyle dikkat çeker.

Tabaklar Hamamı : Bolu Merkez, Tabaklar Mahallesinde yer almaktadır. XVI.YY.da Tavil Mehmet Paşa tarafından yaptırıldığı tahmin edilen Tabaklar Hamamı, kadınlar bölümü daha küçük çifte hamam tarzındadır. Bütün duvarları moloz taş olan hamamın, saçakları silmelidir. Yol genişletme çalışması sırasında soyunmalığı yıkılmıştır.

Sultan Hamamı : Bolu Merkez, Büyük Cami Mahallesi, Saraçhane Sokağında yer alan hamam, mimari karakterine göre XVI.YY.la tarihlenmekted ve Sokullu Mehmet Paşa vakfı olarak, vakıf kayıtlarında geçmektedir. Ön kısmı üzerinde yer alan kule şeklindeki feneri XIX.YY.da eklenmiştir. Çifte hamam tarzındadır.

TÜRBELER

Ömer Sekkin Türbesi : Göynük ilçesi, Akşemseddin Türbesinin 100 metre kadar doğusunda yer alır. Hacı Bayram Veli'nin talebesi Akşemseddin arkadaşı olan Ömer Sekkin'e (Bıçakçı Ömer Dede) ait olan türbe 853 Hicri (1449) yılına tarihlenmektedir. Yüksek platform üzerine, tamamen kesme taştan sekizgen planlı olarak inşaa edilen türbe kubbe ile örtülüdür. Giriş kapısı önünde kare kaideli, mukarnas başlıklı iki sütuna oturan kubbeli bir revak yer almaktadır.

Akşemseddin Türbesi : Göynük ilçesi, Gazi Süleyman Paşa Camisi avlusunda bulunmaktadır. Büyük ilim adamı ve Fatih Sultan Mehmed'in hocası olan Akşemseddin, 1459 tarihinde vafat ettikten sonra 864 Hicri (1464) yılında türbesi yapılmıştır. Altıgen planlı türbenin kesme taştan yapılmış beden duvarlarının her kenarında sivri kemerli niş içinde dikdörtgen ve ağaç söveli pencereler yer almaktadır. Pahlı saçak silmeleri ile nihayetlenen beden duvarları üstten kurşun kaplı kubbe ile örtülüdür. Türbenin kuzeydoğu köşesinde sivri kemerli niş içersinde giriş kapısı yer almaktadır. Kapı üzerindeki alınlıklta inşaa kitabesi bulunmaktadır. Kenarlarındaki alt sıra pencerelerin üzerinde sivri kemerli alçı şebekeli ikinci sıra pencereler mevcuttur. Türbe içerisinde Akşemseddin ve oğulları Fakih ile Nurihüda Çelebilerin sandukaları vardır. Akşemseddin'e ait sanduka, İlk Devir Ahşap işçiliğinin çok güzel bir örneğidir. 2.50 x 0.50 metre boyutundaki sanduka kapıdan girince sağdadır. Ceviz üzerine kabartma yazı ve kapaklarında nar çiçeği motifleri yer alır.

Tokad-i Hayreddin Türbesi : Tasavvuf kaynaklarının 1535 yılında vefat ettiğini kaydettikleri Tokad-i Hayreddin Hazretlerinin türbesi İl Merkezinin 13 Km batısındadır. Türbe çeşitli türden ağaçların gölgeleri ile örtülü bir tepenin üzerinde bulunmaktadır. Pek çok kişi tarafından ziyaret edilen türbede her yıl Temmuz ayının 3. Pazar günü anma günü etkinlikleri düzenlenmekte olup, onbinlerce kişiye yemek verilmektedir.

Ümmi Kemal Türbesi : Bolu Merkez, Tekke Köyünde yer alan türbe Horasan'dan gelen Alp Erenlerinden Ümmi Kemal için XV.YY.da yapılmış, ancak daha sonra ki yıllarda onarımla yenilenmiştir. Altı köşeli türbe, kesme taştan inşaa edilmiş olup, üzeri ahşap çatı ile örtülüdür.

Aşağı Tekke Türbesi : Gerede ilçesi, Seviller Mahallesi, Cami Sokağında yer alan türbe, kitabesine göre 1259 Hicri (1844) yılında Şeyh Halil Efendi ve oğlu Mustafa Efendi tarafından yaptırılmıştır. Moloz taştan, köşeleri paflı kare planlı bir türbedir.

Eskiçağa Türbesi : Yeniçağa ilçesi, Eskiçağa Köyünde yer alan türbe, kare planda basit bir yapı olmakla beraber, Osmanlı Türbe Mimarisinin tipik bir örneğidir.

Kasım Dede Türbesi : Bolu Merkez, Çamyayla Köyünde yer alan altıgen planlı türbenin, basık kemerli kapısı üzerinde yer alan 3 satır sülüs hatlı kitabesi dikkat çekmektedir.

BOLU EVLERİ

Bolu Merkez, Göynük ve Mudurnu ilçelerinde XIX. YY. sonu XX.YY. başlarına tarihlenen çok sayıda Geleneksel Türk Evi bulunmaktadır. Çarşı, sokak, çeşme, saat kulesi, cami, han, hamam, türbe ve hazire gibi mimari unsurları, gelenek ve görenekleri ile bir bütünlük oluşturan, Eski Türk Şehri özelliğini büyük ölçüde koruyan yalnızca Göynük ve Mudurnu Evleridir. Bolu Merkezde yer alan evler ise çok katlı betonarme binalar arasında kaybolup gitmektedir.

Bölgenin yoğun orman dokusu ile kaplı olması, evlerin inşaasında ağırlıklı olarak ahşap kullanımına sebep olmuştur. Kagir malzeme ise daha ziyade cami, han, hamam gibi kamu binalarında, ahşap evlerin su basmaları ve Gayri Müslim Evlerinde kullanılmıştır. Zemin + 1 - 2 katlı, kıtık sıva üzeri beyaz badanalı bu evlerin cepheleri ve kat araları ahşap silmelerle bölümlere ayrılmıştır.

Her yüzeyde çok sayıda dar dikdörtgen penceresi olan, daha iyi ışık almak ve genişlemek maksadı ile ahşap konsolların desteklediği cumbaları bulunan bu evler, alaturka kiremit örtülü kırma ya da beşik çatılı bir üst örtüye sahiptir. İç sofalı, dış sofalı plan türlerinin kullanıldığı bu evlerde, üst katlara içten merdivenlerle çıkılmakta ve kullanıma göre farklılık gösteren odaları bulunmaktadır. Odalara düz ya da işlemeli ahşap tavanları, ocak, sedir, gömme dolap, yüklük gibi iç mimari elemanlarıyla Türk Ev Mimarisinin bütün özelliklerini taşır.

BOLU ÇEŞMELERİ

Bolu'da düzensiz kentleşmenin en fazla tahrip ettiği eserler arasında yer alan çeşmelerimizden bugün çok azı ayakta kalabilmiştir. İl genelinde çok sayıda tarihi çeşmeden ancak 15-20 kadarı günümüze ulaşabilmiştir. Bu çeşmelerin büyük bir çoğunluğu XIX.YY.a aittir. Saraçhane Camisi cephesinde yer alan iki çeşme ile Bolu Merkez Karacaağaç Köyündeki Köroğlu Çeşmesi XIX.YY. öncesi Bolu Çeşmeleri hakkında bilgi vermektedir.

Bu çeşmelerin özelliği sivri kemerli bir cepheye sahip olmalarıdır. XIX.YY. Çeşmeleri ise iki kenarı plasterli üst üste iki bölümden oluşan dikdörtgen cephelidir. Silmelerin ayırdığı bu iki bölümden üsttekinin yüksekliği daha kısa olup, üzerinde bazen kitabe, bazen de çelenk içerisinde tuğra ve maşallah gibi ibareler yer alır. Alt bölümde ise üzerinde bitkisel bezemeler bulunan çeşme aynası vardır. Yalakları oval formludur.